با تاکید بر اهمیت ذخایر معدنی ایران، بد نیست بدانیم این کشور ذخیره‌گاه بسیاری از فلزات غیرآهنی نیز هست. فلزات غیرآهنی به‌دلیل ساخت (مانند نورد، آهنگری، ریخته‌گری، جوشکاری و ماشین‌کاری)، هدایت الکتریکی و حرارتی، مقاومت در برابر خوردگی، وزن سبک و… کاربردهای صنعتی دارند. با این حال، در دماهای بالا، استحکام آنها کاهش می‌یابد و انقباض در آنها بیشتر از فلزات آهنی است.
به گزارش نبض صنعت، فلزات غیرآهنی اصلی مورداستفاده برای کاربردهای متفاوت عبارتند از: مس، آلومینیوم، روی، قلع، سرب، کبالت، نیکل، کروم، منیزیم و آلیاژهای آنها. فلزات آهنی مانند فولاد و آهن معمولا در ساختمان‌ها و صنایع مهندسی استفاده می‌شود. با این حال، بسیاری از فلزات غیرآهنی و آلیاژهای آنها نیز در ساختمان‌ها و صنایع مهندسی به‌خوبی مورداستفاده قرار گرفته‌اند. در واقع در برخی موارد، موادی به‌مراتب بهتر از آهن و فولاد را تشکیل می‌دهند و تا حد زیادی جایگزین آنها شده‌اند. با این حال، فلزات غیرآهنی نسبتا گران‌تر هستند و تنها زمانی برای استفاده انتخاب می‌شوند که الزامات خاصی را برآورده کرده و دارای برخی خواص مشخص باشند. در ساخت‌وساز مهندسی عمران، آلومینیوم و برخی از آلیاژهای آن، مواد جایگزین بسیار مناسبی را برای فولاد در برخی ساخت‌وسازهای مهندسی خاص ارائه می‌دهند. فلزات غیرآهنی از آغاز تمدن مورداستفاده قرار می‌گرفته‌اند. کشف مس 5هزار سال قبل از میلاد به‌عنوان پایان عصرسنگی و آغاز عصر مس در نظر گرفته شده است. بعدها اختراع برنز که آلیاژی از مس و قلع است، عصر برنز را آغاز کرد. استفاده از فلزات آهنی حدود هزار و 200 سال قبل از میلاد، در زمانی که تولید آهن رایج شده بود، شروع شد.
لزوم اهمیت به تولیدات غیرآهنی معدنی
امین صفری، کارشناس معدن در ارتباط با لزوم اهمیت تولیدات غیرآهنی معدنی گفت: وجود ذخایر زیاد مواد معدنی، به‌ویژه فلزات غیرآهنی، این فرصت را برای بخش معدن و صنایع‌معدنی کشور ایجاد کرده است تا با انجام اکتشافات گسترده و پیشرفته و استخراج این فلزات و فرآوری آنها، باعث درآمدزایی و رشد اقتصادی شود. فلزاتی همچون مس، نیکل و روی در کشورهای پیشرو معدنی از اهمیت بسیاری برخوردارند.
صفری در پاسخ به‌اینکه، آیا در ایران به فلزات غیرآهنی اهمیت کافی داده می‌شود، گفت: از لحاظ میزان ذخایر فلزات غیرآهنی، رگه‌های چشمگیری از مس، طلا، نیکل و سرب و روی را داریم. در واقع به‌علت وجود ذخایر مطلوب این مواد معدنی، استخراج و فرآوری آنها برای کشور از اهمیت زیادی برخوردار است. در حوزه تولید کاتد مس و شمش‌های سرب و روی نیز، جزو ۱۰ کشور برتر دنیا هستیم. بنابراین ایران، هم از نظر میزان ذخایر و هم از نظر استخراج و فرآوری فلزات غیرآهنی در عرصه بین‌الملل دارای مزیت اقتصادی است.
وی گفت: واقعیت این است که به‌اندازه ذخایری که داریم، آن‌گونه که بایدوشاید به این فلزات بها داده نمی‌شود. نسبت استخراج به ذخایر در ایران کمتر از میانگین جهانی است. کشورها معمولا طبق یک برنامه ۲۰ساله، ۵ درصد از ذخایر معادن را در هر سال استخراج می‌کنند. اما در ایران این اتفاق رخ نمی‌دهد و ۲ تا ۳ درصد ذخایر را سالانه استخراج می‌کنیم. این امر به آن معناست که عملیات استخراج با سرعت کمتری پیگیری می‌شود و زمان بیشتری لازم است تا ذخایر اکتشاف‌شده، استخراج و فرآوری شوند. طبیعتا این معضل باعث عقب‌افتادگی برنامه‌ریزی‌های اقتصادی و درآمدی کشور خواهد شد که به‌نوبه خود می‌تواند بخش‌های مختلف کشور را درگیر کند.
اهمیت مس به‌علت افزایش تولید خودروهای برقی
وی افزود: کشورهای شرکت‌های معدنی دیگر به فلزات غیرآهنی توجه بیشتری می‌کنند و سرمایه‌گذاری‌های بیشتری در این زمینه انجام می‌دهند و اهمیت بیشتری برای فلزات غیرآهنی قائل هستند. شرکت‌های بزرگ معدنی برنامه‌های مدونی برای اکتشاف، استخراج و فرآوری مواد معدنی دارند و فعالیت‌های گسترده‌ای در این حوزه انجام می‌دهند. به‌عنوان‌مثال، طی سال‌های اخیر اهمیت مس به‌علت افزایش تولید خودروهای برقی به‌شدت افزایش یافته که باعث جلب‌توجه شرکت‌ها و کشورهای معدنی به این فلز گران‌بها شده است. بنا بر پیش‌بینی‌ها، به‌دلیل افزایش چندبرابری مصرف و تقاضای مس در سال‌های آینده، هم تولید و هم نرخ این فلز افزایش خواهد یافت. سایر فلزات مانند نیکل و روی نیز به‌همین‌ترتیب در سال‌های آینده، ارزش بالاتری خواهند داشت و همین امر باعث مهم بودن این فلزات برای شرکت‌های معدنی است.
فعالان معدنی ایران نیز باید به‌دنبال گسترش صنایع این فلزات در کشور باشند. به‌نظر می‌رسد طی سال‌های اخیر، بخش خصوصی پروژه‌هایی برای بهبود اکتشاف و استخراج این دست از مواد معدنی آغاز کرده است. اما باید خاطرنشان کرد که هنوز به حد مطلوب سرمایه‌گذاری روی فلزات غیرآهنی نرسیده‌ایم. این کارشناس معدن درباره ظرفیت زیاد ایران در حوزه فلزات غیرآهنی گفت: کمربند فلززایی فلزات غیرآهنی از شمال‌غرب تا جنوب‌شرق کشور کشیده شده است.
در این مناطق از ایران به‌صورت سطحی اکتشافات کامل انجام گرفته و ظرفیت معدنی ایران مشخص شده است که از ظرفیت بالای معدنی کشور حکایت دارد. اما حفاری‌های لازم و عمیق و پروازهای ژئوفیزیکی در فواصل کم انجام نشده و همچنین از روش‌های نوین اکتشافی برای انجام اکتشافات تفصیلی استفاده نشده است. هر ماده معدنی و هر عنصری برای کشف شدن به مدل‌ها و تجهیزات خاص خود نیاز دارد؛ اما در ایران تنوع زیادی در روش‌های اکتشافی وجود ندارد.
بیشتر سرمایه‌گذاری‌های اکتشافی در حوزه سنگ‌آهن انجام شده
بیشتر سرمایه‌گذاری‌های اکتشافی در حوزه سنگ‌آهن انجام شده؛ اما در چند سال اخیر، توجه شرکت‌های خصوصی به فلزات غیرآهنی بیشتر شده است، بنابراین اکتشافات سطحی انجام‌گرفته صرفا ظرفیت زیاد کشور در حوزه فلزات غیرآهنی را نشان می‌دهد. باید بین مواد معدنی مختلف تمییز قائل شد. به‌عنوان‌مثال سنگ‌آهن، مس، سرب و روی و طلا از مرحله اکتشاف تا فرآوری به روش‌ها و تجهیزات خاصی نیاز دارند.
در نتیجه به‌عنوان یک پیشنهاد، می‌توان یک‌کنسرسیوم یا شرکت در جایگاه متولی فلزات غیرآهنی تشکیل داد. به‌همین‌ترتیب باید یک متولی مشخص برای سنگ‌آهن و همچنین متولی جداگانه‌ای برای زغال‌سنگ در نظر گرفت. شرکت‌های معدنی سایر کشورها معمولا به‌سمت تخصصی شدن گام برمی‌دارند و هر یک به‌صورت خاص روی یک روش فرآوری یا یک کانی خاص تمرکز می‌کنند. اما برخلاف جریان جهانی، شرکت‌های ایرانی از تخصصی شدن پرهیز کرده و روی حوزه‌های مختلف سرمایه‌گذاری می‌کنند.
ظرفیت‌های مغفول معادن غیرفلزی ایران
یوسف عسکرنژاد، تحلیلگر ارشد اقتصاد معدن در ارتباط با ظرفیت‌های مغفول مانده معادن غیرفلزی ایران اظهار کرد: ایران روی ذخایر بزرگی از مواد معدنی غیرفلزی قرار گرفته که ارزش‌افزوده بالایی دارند، اما کمتر موردتوجه قرار گرفته‌اند؛ ادغام معادن کوچک در قالب کنسرسیوم‌ها و فعال‌سازی ظرفیت‌های معادن غیرفلزی، ۲ راهکار مهمی هستند که می‌توانند صنعت معدن کشور را وارد مسیر بهره‌وری، سودآوری و توسعه پایدار کنند. عمده معادنی که در حال حاضر در ایران فعال هستند، به‌دلیل فعالیت شرکت‌های خصوصی کوچک‌مقیاس، اغلب در دسته معادن کوچک قرار می‌گیرند و بسیاری از این معادن به‌علت مقیاس فعالیت، فاقد توجیه اقتصادی یا دارای سود پایین هستند و در نتیجه سرمایه‌گذاری‌هایی که روی آنها انجام می‌گیرد نیز، محدود و پرریسک است، بنابراین برای ارتقای بهره‌وری و جلوگیری از آسیب‌های احتمالی، ادغام این معادن ضروری است؛ این ادغام می‌تواند از طریق ایجاد کنسرسیوم‌ها یا شرکت‌های سهامی انجام شود.
عسکرنژاد ادامه داد: بزرگ‌ترین چالشی که در این موضوع وجود دارد، این است؛ فردی که مالک یک معدن کوچک است، بالاخره از آن سود مختصری کسب می‌کند. حال اگر بخواهد این معدن با یک شرکت بزرگ‌تر ادغام شود، طبیعتا سهم آن فرد بسیار کاهش می‌یابد و ممکن است حتی همان سود اندک را نیز از دست بدهد، بنابراین دولت باید بخشی از جبران این سرمایه‌گذاری را انجام دهد؛ یعنی از طریق ایمیدرو بخشی از تامین سرمایه سهامداران معادن کوچک را فراهم کند تا بتوانند حداقل سهم خود را حفظ کنند که البته این فرآیند باید به‌صورت گام‌به‌گام انجام شود، زیرا با یک‌بار اقدام، نتیجه مطلوب حاصل نخواهد شد.
وی گفت: ما نباید مدام محدوده‌های مزایده‌ای را به اشخاص یا شرکت‌های فاقد توان مالی و فنی واگذار کنیم، بلکه این محدوده‌ها باید به‌صورت بلوک‌های بزرگ، در اختیار شرکت‌هایی قرار گیرد که صلاحیت فنی و مالی دارند. برای معادن موجود، باید مشوق‌هایی در نظر گرفته شود که دارندگان معادن کوچک را ترغیب کند با شرکت‌های بزرگ وارد همکاری شوند؛ این همکاری می‌تواند ابتدا در قالب قراردادهای تامین بار شکل گیرد و در نهایت با سیاست‌گذاری درست، به مشارکت ساختاری منجر شود که دولت باید هم برای شرکت‌های بزرگ که ریسک پذیرش سهامدار جدید را می‌پذیرند، مشوق‌هایی در نظر بگیرد و هم برای شرکت‌های کوچک که نگران از بین رفتن سهم خود هستند.
فرصت طلایی معادن غیرفلزی
وی افزود: بخش معادن غیرفلزی کشور نیز به‌شدت مغفول مانده است؛ در حالی که ایران روی اقیانوسی از این معادن نشسته است؛ مواد معدنی غیرفلزی نظیر کربنات کلسیم، گچ (در انواع مختلف با کاربردها و روش‌های استحصال گوناگون)، باریت، خاک‌های صنعتی، صنایع نسوز، گارنت‌ها، ساینده‌ها، میکاها، سلستین و … ، همگی دارای ارزش فوق‌العاده بالایی به‌همراه سودآوری هستند. برخلاف تصور عموم، بخش غیرفلزی تخصصی‌تر از معادن فلزی است، چراکه عمدتا ساختار شیمیایی پیچیده‌تری دارند و کاربردهای متنوع‌تری را نیز ارائه می‌دهند.
در همین راستا، به‌عنوان نمونه، عنصر استرانسیوم که در معدن سلستین یافت می‌شود، امروزه کاربرد گسترده‌ای در تولید نسل جدید سلول‌های خورشیدی دارد و می‌تواند ظرفیت ذخیره‌سازی انرژی را افزایش دهد، این نشان می‌دهد که با فرآوری جزئی و کم‌هزینه مواد معدنی غیرفلزی، می‌توان به ارزش‌افزوده بسیار بالایی دست یافت؛ اما متاسفانه این حوزه نیز موردبی‌توجهی قرار گرفته است.
این کارشناس اقتصاد معدن ادامه داد: به‌اعتقاد من، ما باید مدل سرمایه‌گذاری‌ها را به‌گونه‌ای اصلاح کنیم که کل زنجیره ارزش و تولید محصول نهایی را در برگیرد. به‌عنوان‌مثال، در حوزه سلول‌های خورشیدی، باید از تامین مواد اولیه‌ای چون تلوریوم تا تولید صفحات برش‌خورده (سلایسرها) سرمایه‌گذاری انجام شود تا به تولید محصول نهایی برسیم؛ چنین سرمایه‌گذاری‌هایی، موجب می‌شود که صادرات ما نیز محصول‌محور شده و از خام‌فروشی فاصله بگیریم. در برخی موارد نیز لازم است برای تامین مواد اولیه خاص، سرمایه‌گذاری‌هایی در خارج از کشور انجام دهیم تا واردات این مواد با سهولت بیشتری انجام شود که این موضوع باید در سیاست‌گذاری‌ها موردتوجه قرار گیرد.
سخن پایانی
جایگاه ایران در صنایع فلزات غیرآهنی، جایگاه ویژه‌ای است. از نظر متخصصان این حوزه، بهترین فلزی که در حال حاضر روی آن سرمایه‌گذاری خوبی در ایران انجام گرفته و نتیجه بسیار خوبی عاید کشور شده، مس است.
انتهای پیام
